Geloven met verbeeldingskracht
Herfst is de tijd van het loslaten. We schilderden onze beleving daarvan: de pijn van het afscheid; de ruimte voor het nieuwe; bladeren die vallen, kleuren die zich verliezen, fragmenten die zich losmaken; een kind dat geboren wil worden; handen die zich openen. Daarna verlieten we onze eerste schildering en namen er iets van mee in een nieuwe collage. Zo kwamen we dichter bij de essenties en oefenden we ons in de kunst van het loslaten.
Dit schreven we bij schilderingen die gemeenteleden maakten en die we in de kerkzaal hingen. Schilderen is één van de manieren waarop we met verbeeldingskracht geloven.
Liturgie: een heilig spel
Geloven is een werkwoord. Er zit dus beweging in. Die geloofs-beweging is vormgegeven in het liturgisch jaar. Van Advent naar Kerst, naar Pasen en Hemelvaart tot aan de Voleinding - het is één grote gang door de tijd. Van verwachting tot geboorte, van bloei tot tegenstand, van loslaten en sterven tot een nieuw begin, van binnen naar buiten, van thuis naar de wereld, van de enkeling naar de gemeenschap - alles vinden we terug in het ritme van het kerkelijk jaar.
Dat liturgisch jaar is niet zomaar verzonnen. De wijsheid van vele eeuwen zit erin. Het sluit aan bij het natuurlijke en psychologische ritme van het leven zelf maar houdt daar tegelijk een zekere spanning in. De toekomst is niet alleen maar gevolg van het verleden. Er is ook een toekomst die op ons toe-komt. Kwetsbaar als een kerstkindje zoekt het onderdak midden in ons gewone leven. Het liturgisch jaar leert ons het oerritme van het leven te respecteren én maakt ons gevoelig voor die werkelijk nieuwe toekomst. Daartoe doet het beroep op onze verbeeldingskracht: door riten, symbolen, verhalen, muziek, kunst, pelgrimsreizen, poetisch taalgebruik en wat niet al. Als we ons niet kunnen voorstellen dat het ooit anders kan, zijn we gedoemd het verleden eindeloos te herhalen. Liturgie speelt een heilig spel om de toekomst open te houden. Dat spel vraagt inoefening.
Kerkdiensten en reizen
Verbeeldingskracht is nogal onderbelicht geweest in onze reformatorische Woord-gerichte kerken. Snuffelen aan andere tradities kan verandering op gang helpen brengen. In de Ichthuskerk zijn de oecumenische kontakten invloedrijk geweest in de ontwikkeling van de liturgie. Mijn energieke voorganger sleepte de ene groep gemeenteleden na de andere mee naar katholieke diensten, naar Taize, naar het orthodoxe klooster van Chevetogne, naar conferenties van de charismatische beweging. Met name de reizen naar Chevetogne hebben veel mensen gevoelig gemaakt voor symboliek. Er is toch geen woord te verstaan van die slavische diensten, maar de riten, de zang, de wierook, de ikonen en de kaarsen vertellen hun eigen verhaal. Inmiddels is de gemeente drie eigen ikonenschilders rijk. In de Paasnachtdienst worden deze gewijd en in gebedsdiensten kan men mediteren bij een aantal opgestelde ikonen. En in de maandelijkse Taize-vespers is de meditatieve zang belangrijker dan een preek. Voor sommigen hoeft 'al die poespas' niet. De ochtenddiensten blijven dus aardig gewoon. Maar er is wel ruimte en respect gegroeid voor verscheidenheid in geloofsbeleving. En dat merk je ook op zondagochtend..
Spiritualiteitskring
Het geloofsgesprek wordt in het leerhuis op een andere manier gevoerd dan op de spiritualiteitskring. In het leerhuis staan onderwijs en discussie centraal. In de kring gaat het om het delen en beleven van onze geloofsweg. Mijn psycho-therapeutisch opgeleide collega-predikant (en partner) heeft hierin bijzondere vaardigheden. Met behulp van creatieve werkvormen die aansluiten bij het liturgisch jaar worden bezinningsmomenten gecreeerd. Dat kan een meditatie bij een kunstafbeelding zijn, of een visualisatie bij een bijbelverhaal. Of een wandeling langs de statien van Jezus' kruisweg, die rond Pasen in de kerk hangen. Daar wordt vervolgens over gesproken en de avond wordt met een zang- en gebedsmoment afgesloten.
Meditatie
Sinds twee jaar worden er specifieke meditatie-trainingen gehouden. Bidden met het hart is een kunst die we van de kloostertraditie kunnen leren. Lichaamshouding, ademhaling, bewustzijn, aandacht, concentratie, stilte en ontvankelijkheid worden op deze avonden onderwezen en geoefend. Een gemeentelid met een speciaal talent voor liturgie en mystiek begeleidt samen met mij dit twee-wekelijkse 'uur van gebed en meditatie'. We wenden onze verbeeldingskracht aan om tot dieper aanvoelen te komen van bijbelverhalen of teksten, van muziek, kunst en van ons eigen lichaam. Boeken als van Kick Bras, Lichtspoor, of van Anthony de Mello, Sadhana, een weg tot God *) geven hierin veel methodes. We proberen als het ware een ruimte om de dingen, in de dingen te maken, of dat nu onze eigen gedachten of de gebeurtenissen van het leven zijn. In die ruimte ligt de vrijheid om tot andere keuzes te komen, of tot een nieuw inzicht. Anders worden we algauw geleefd door het leven en onze eigen gewoontepatronen.
Psalmschilderen
Wat roept het bij je op als je deze psalm leest? Dat was ongeveer de beginvraag toen we met deze werkvorm begonnen. Vier jaar verder gebruiken we allerlei methodes als inleiding op en schilderochtend rondom het liturgisch jaar. Soms een gedicht, soms vrije (groeps)associatie, of een geleide meditatie, soms een lied uit het liedboek of een bijbelgedeelte. Het dient als springplank voor (vrij grote) schilderingen op papier, met acrylverf. Meestal maakt elke deelnemer een eigen schildering, soms maken we een groepsproject. Een kunstenaar-gemeentelid begeleidt het technische gedeelte en leert ons steeds abstracter en directer vanuit het gevoel te schilderen. We hangen het werk op achter in de kerkzaal tot die tijd van het kerkelijk jaar weer voorbij is. Dat roept nogal wisselend reacties op bij de gemeente. Een korte toelichting op het schilderproces moet er wel naast gehangen worden. Voor de deelnemers (tussen de 8 en 16 mensen) is het inmiddels een gewaardeerde manier om het liturgisch ritme en het persoonlijk leven dichter bij elkaar te brengen.
Kwetsbaar geloven
Alles wat leeft, verandert. Daarom leeft het en is het niet dood. Dat geldt ook voor ons geloven. Woorden hebben de neiging om vast en zeker te worden. Maar als ze gezongen of gebeden of geschilderd worden, blijven ze in beweging. Kwetsbaar en juist daarom krachtig.
*) Kick Bras, Lichtspoor, een jaargang meditatie, Kok Kampen, 1996. Anthony de Mello, Sadhana, een weg tot God. Leren mediteren vanuit oosterse en westerse traditie. Uit de serie: Spiritualiteit, deel 17, Uitg. B. Gottmer, Nijmegen, 1983.
eerder verschenen in Toerusting (Toer)