Europa met twee longen
De Tsjechische Vladimir Hrabal (42) studeerde theologie aan de universiteit van Praag, Sant’Anselmo in Rome en de Orthodoxe Theologische Faculteit in Toronto. Hij is Fellow van het Titus Brandsma Instituut in Nijmegen. Hij is één van de medeoprichters van de Tsjechische en Slovaakse Vereniging voor Patristiek, die zich met name bezighoudt met Oosters-Orthodoxe mystiek.
Wat is jouw visie op de Europese kerk en wat heeft de Oosters-orthodoxe kerk wellicht bij te dragen aan het meer en meer geseculariseerde westen?
Vladimir: In de eerste plaats wil ik opmerken dat de tegenstelling tussen Oost- en West-Europa sterk gepolitiseerd is. Er spelen belangen mee bij het uitvergroten van tegenstellingen. Als je hoort over verschillen tussen Oost en West Europa, dan is dat in de praktijk vaak niet meer dan een ‘meta-construct’: een groter verhaal dat allerlei politieke doeleinden dient. Dus voordat ik inga op mogelijke bijdragen van de Oosterse kerk aan het Westen, wil ik dit onderstrepen. De Russische dichter Ivanov Vyacheslav gebruikte de metafoor dat de Christelijke Kerk voluit ‘door twee longen’ moest ademhalen. Hij hoopte op de eenheid van de Orthodoxe en Katholieke traditie. Deze oproep is vandaag de dag nog net zo actueel als in 1926, toen Ivanov dit voor het eerst zo zei in de St. Pieter basiliek in Rome.
Het is nog steeds waar dat de christelijke kerk verdeeld is. Maar wat is nu echt ‘oosters’ en wat is echt ‘westers’? In feite zijn de grote theologen en filosofen van het Oosten vaak sterk beïnvloed door Westerse denkers - en andersom. St. Gregorius Palamas werd beïnvloed door Augustinus. St. Nicodemos van de Heilige Berg schreef niet alleen de Philokalia, een belangrijke verzameling van Oosterse geestelijke teksten, maar introduceerde ook de Geestelijke Oefeningen van Ignatius van Loyola. Er is een merkbare invloed van De Navolging van Christus, geschreven door Thomas van Kempen. Moderne Orthodoxe theologie ontwikkelt zichzelf in gesprek met Westerse theologen en filosofen. Zonder Heidegger en de moderne theologie zou er geen renaissance zijn van hedendaagse Orthodoxe theologie. Ik waag het te zeggen dat, hoewel we nog niet ‘voluit ademen’, we nooit ophouden om met ‘twee longen’ adem te halen.
Wat zou ‘heilig’ betekenen voor een Orthodoxe gelovige?
Als we aan ‘heilig’ denken, hebben we de neiging om dingen in tegenstellingen te zien. Dat impliceert dat ‘heilig’ tegenover ‘profaan’ staat. Het zou betekenen dat er voorwerpen, tijden en plaatsen zijn waar God wél en waar God niét te ontmoeten is. Vanuit christelijk perspectief kan dat eigenlijk niet. Je kunt wel over ‘heilige ruimte’ en ‘heilige tijd’ spreken in de Orthodoxe traditie. Dat is het beste te zien in de kerkarchitectuur en vooral in de liturgie. De liturgie is een menselijke activiteit die zijn oorsprong heeft in het goddelijke. Het is een plaats van perfecte incarnatie van schoonheid, waar alles nieuw wordt gemaakt.
Maar let wel: dit is een visie van eenheid, geen scheiding. De iconostase die in Orthodoxe kerken het allerheiligste afschermt, heeft wel een deur. De iconenwand is een uitnodiging voor Gods koninkrijk, geen barrière; er is communicatie tussen aarde en hemel.
Er is een aanzienlijke invloed van de mystieke traditie, met name van Gregorius Palamas. Mede daardoor heeft de Orthodoxie een eigen visie op het universum. Alles is doordrongen van ongeschapen energieën van God. Het goddelijke is overal aanwezig is. Dat moeten we niet in pantheïstische zin begrijpen, alsof de schepping een deel van God zelf is. Ik zie het als een ‘pan-en-theïsme’, dat wil zeggen: Gods energieën zijn niet van deze wereld maar aanwezig in deze wereld. Dat maakt alles heilig. Maar natuurlijk kunnen we deze wereld ontheiligen door de schoonheid ervan niet te herkennen en daar slagen we behoorlijk in..
Wat zijn mogelijke verschillen tussen Oosters-orthodoxe mystiek en westerse vormen daarvan?
Westerse spiritualiteit wordt meestal gezien als een individuele ervaring. De moderniteit bracht een individualistische relatie tot God voort. De oude kerkvaders leefden nog met de ervaring van ecclesia, gemeenschap. Daarin wordt het menselijke bestaan verplaatst van een individueel leven naar een trinitair leven. De mens met zijn of haar relaties wordt ingetrokken in de liefdesdynamiek van de Drie-Ene God. Dat is niet alleen maar een poëtische gedachte. De liefdesband binnenin de Drie-Ene God is het kader waarbinnen alle relaties gezien worden. Dit perspectief heeft grote praktische implicaties. Het verandert de opvatting van wat persoon-zijn eigenlijk is. Het hele concept van individualiteit verandert erdoor. Vanuit Orthodox perspectief wordt de mens niet gedefinieerd als een 'individu' maar als een 'persoon'. De mens is geen enkeling in een monadisch bestaan, maar geroepen tot persoon-zijn. Een mens staat altijd in relatie tot anderen, we zijn volledig persoon uitsluitend in gemeenschap. Dat is een eschatologische visie, het is de toekomstige bestemming van de hele kosmos om opgetrokken te worden in het trinitaire liefdesleven van God. De liturgie van de kerkdienst is een uitbeelding en voorloper daarvan.
Hier ligt dus een totaal verschillend perspectief. En in de orthodoxe wereld speelt de dorpskerk nog steeds zijn gemeenschappelijke rol. In de praktijk is dat waarschijnlijk meer als een ontmoetingsplaats dan als ecclesia in zijn eschatologische en trinitaire dimensie. In vergelijking met veel katholieke kerken is er echter nog leven in de kerk. Deze ervaringsgerichte dimensie van geloof is cruciaal. Zoals de hedendaagse Grieks-orthodoxe theoloog John Romanides zei: theologie gaat niet over het zoeken naar begrip óver, maar ervaring ván God en verheerlijking ín God. Dat is altijd gedeelde ervaring. We worden opgenomen in een heilige gemeenschap.
Orthodoxe kritiek is ook dat het Westen geloof verving door ideologie. Het Westen benadrukte individualisme, moralisme en legalisme. De menselijke schuld werd zo in het centrum van de theologie en de geloofsbeleving gezet. Mede daardoor werd godsdienst utilitair: iets om te gebruiken. Om schuld te verminderen of kwijt te schelden, of om een zegen te verkrijgen: zie hier de moderne individuele religieuze consument. Het is natuurlijk wel duidelijk dat we allemaal dit 'westerse' type leven leiden. De vraag is echter of we nog inspiratie kunnen vinden in onze tradities.
Zoals ik al zei, het gaat niet zozeer om Oost tegenover West. Orthodoxe theologen gebruiken de theologie van de kerkvaders om onze aandacht opnieuw te richten op de gemeenschappelijke dimensie van het bestaan. Dat is zeker inspiratie voor het Westen. Paus Johannes Paulus II besefte dat heel goed. Ik wil nogmaals de persoonlijke dimensie benadrukken. Voor de Orthodoxie is het idee van ‘een ziel die gered moet worden’ vreemd. Er is geen losse ziel, de mens is één geheel. Verlossing bestaat niet uit het redden van je ziel, maar uit het éénworden van ziel en lichaam, om zo te komen tot een heilig en bezield bestaan in trinitaire gemeenschap. Het is geen ziel of ratio die in relatie staat tot anderen of de Ander. Het is de onverdeelde eenheid van de menselijke persoon, die in de Russische spiritualiteit "hart" wordt genoemd. De hele persoon is betrokken bij deze wereld en de hele persoon is ook actief betrokken bij het gebed. De populaire traditie van het Jezusgebed beschouwt het gebed als een activiteit van de héle persoon. Je kunt wel zeggen dat deze opvatting over de onverdeelde eenheid van de mens kenmerkend is voor de orthodoxe mystiek. Maximus de Confessor zei dat 'het lichaam samen met de ziel wordt vergoddelijkt'. Het lijkt erop dat dit cruciale belang van het lichaam op de een of andere manier in het Westen is vergeten, hoewel Maximus door de orthodoxe én katholieke kerken als kerkvader wordt erkend.
Denk je dat mensen uit Oost-Europa een specifieke bijdrage kunnen leveren aan Europa, in waarden, wereldbeeld, religie? Met andere woorden: wat kunnen we van elkaar leren?
De grote Russische denker Vladimir Solovyov profeteerde dat het uur van Slavische mensen en hun bijdrage aan de Europese cultuur, 'nog moet komen'. Als opvolgers van de erfenis van Grieken, Joden en Romeinen. Solovyov wilde de universele eenheid vinden. Er is zelfs al een voorbeeld hiervan, niet echt succesvol, maar wel inspirerend. In de 8e eeuw was de scheiding tussen de kerk van het oosten en die van het westen nabij. Maar met de kerstening van de Slavische landen, die een internationale rol begonnen te spelen, werd die verdeling opnieuw in twijfel getrokken.
Cyril en Methodius, nu erkend als beschermheren van Europa, werden uitgenodigd door 'Moravia Magna', de eerste gezamenlijke staat van de Slavische stammen, om te evangeliseren onder de Slaven. Oosterse monniken op westelijk grondgebied: een indrukwekkend project dat Slaven het alfabet, vertaling van liturgische teksten en de kerkdienst in Slavische taal bracht. Het was een project dat uiteindelijk ook werd goedgekeurd door de paus. Het was de bedoeling dat Slavische volken een brug tussen het oosten en het westen konden vormen. Op dat moment in de geschiedenis mislukte het project, waardoor er een breuk optrad tussen westerse en oostelijke Slaven. Wel speelde “Mitteleuropa” (als een culturele, geen etnische structuur) altijd op de een of andere wijze deze bemiddelende rol.
Tegenwoordig is het idee van bemiddeling tussen Oost en West actueler dan ooit. Of anders geformuleerd: er is een dringende noodzaak voor bemiddeling tussen mondiaal en lokaal. Tussen de belangen van de wereld en die van de plaatselijke gemeenschap. Ook hier stuiten we op het oosterse concept van persoon en gemeenschap. Dit botst op allerlei manieren met het huidige project van de Europese Unie. Daarom klinkt de kritiek op de EU vooral sterk vanuit Midden-Europa en de Orthodoxe wereld. De grondslag van een gemeenschap is altijd kenmerkend geweest voor Orthodoxie. Ik denk dat de vraag naar wat een natie, een volk, een gemeenschap nu eigenlijk is, moeten worden teruggebracht in het Europese gesprek. Die discussie mag door het Westen niet uit de weg worden gegaan uit angst voor nationalisme.
Nog een laatste puntje. Het Westen zou zeker één ding nodig hebben dat Orthodoxe mystici zo dierbaar is: stilte. Want we leven allemaal in constant lawaai.
Heb je het gevoel dat er een specifieke roeping, verantwoordelijkheid, taak is voor Europa als geheel? Een unieke identiteit? Zo ja, wat zou dat zijn?
Het lijdt geen twijfel dat het hele idee van Europa wordt aangevochten. We denken over Europa momenteel in termen van economische productie en beleid, maar ‘Europa’ was geen economisch project. Het Griekse denken, de Romeinse wet en de joods-christelijke bijbelse traditie gaven vorm aan wat nu de Europese beschaving is.
We vormen een identiteit door middel van onze herinneringen. Onze historische ervaringen in Europa zijn nodig om een werkelijk Europese identiteit vorm te geven. Dat hoeft natuurlijk niet als we Europa alleen als een economische eenheid zien, en de mensen uitsluitend als werkers in een productiemodel. Ik denk dat we de unieke en specifieke herinneringen van de verschillende gemeenschappen moeten erkennen én waarderen. Zonder dat maken we van Europa alleen een lege constructie, gemakkelijk weg te denken. Europees Oost en West delen hun historische ervaring, delen goede en slechte herinneringen en delen herinneringen met andere delen van de wereld. Daarom kunnen wij begrijpen hoe essentieel eenheid en diversiteit zijn, waarschijnlijk beter dan andere delen van de wereld. Ik denk dat het onze taak en historische verantwoordelijkheid is om die herinneringen terug te halen. Dat doen we door de nadruk te leggen op wat gemeenschappen zijn, in plaats van steeds in algemene termen over Europa te spreken. Alleen als we beginnen met de persoonlijke basis van onze samenleving, kunnen we echt slagen met ons Europese project. Dat project had altijd al moeten gaan over het vinden van eenheid in verscheidenheid. Maar ik weet niet zeker of dit mogelijk zal zijn zonder de fundamentele rol van het christendom te erkennen en op waarde te schatten.
Eerder verschenen in Herademing, tijdschrift voor mystiek en spiritualiteit