Tekens, symbolen, rituelen, sacramenten, mythen
Religies kennen allerlei gebruiken en een eigen taal. Dat is niet hetzelfde als de taal die je in een krant leest, of in een wetenschappelijke verhandeling. De taal en ook de gebruiken lijken meer op poëzie: het wil iets oproepen. Er zit een wijsheid in die onze menselijkheid wil helpen vormen en ontwikkelen.
Hieronder staan de belangrijkste begrippen verder toegelicht aan de hand van voorbeelden uit het christendom.
Teken: een woord of een ding dat verwijst naar iets anders. Bv: †
Als dat voor een naam staat, dan weet je dat die persoon is overleden. Het teken geeft informatie in korte vorm, daar is het voor bedoeld.
Symbool: bv een kruis dat in de kerk hangt
Symbool komt van sym-ballein: samenvoegen. Het brengt meerdere dingen bij elkaar. Of anders gezegd: er zitten veel betekenislagen in. Een symbool is een teken met een meerwaarde: het kan van alles oproepen. Sommige mensen zien een kruis aan de muur van een kerk en voelen dankbaarheid voor het levensgeschenk van Jezus, een ander voelt schuldgevoel omdat hij tekort schiet, of het geeft een besef van Gods vergeving, of een weerzin tegen je opvoeding, hoop op een nieuw begin, een herinnering aan je overleden echtgenoot enz enz. Een symbool heeft een werkingskracht - het dóet iets. Het kan tot je spreken. Als het niets meer doet, is het geen symbool meer maar een teken. Het gevaar dat alle symbolen in de kerk bedreigt, is dat ze plat worden omdat er maar één soort betekenis aan vast is gekoppeld. Dan geeft het alleen informatie, maar roept niets meer op. Ook bijbeltaal en kerktaal is in hoge mate symbolisch!
Symbolen zijn sterk cultuurbepaald. Symboolgevoeligheid is iets waar je in kunt groeien. Onze sprookjes en verhalen helpen daarbij. Je koppelt verbeeldingskracht aan de concrete werkelijkheid en diezelfde werkelijkheid gaat meer tot je spreken. Vaak op momenten dat je het helemaal niet verwacht. Symbolen dragen iets van de verzamelde wijsheid van mensen in zich. Een regenboog is daar een goed voorbeeld van. Veel mensen reageren op een regenboog met een gevoel van hoop. Ergens schijnt de zon, ook al regent het nu. In de bijbel is de regenboog een teken van Gods vriendschap met mensen. In het verhaal van Noach hing God zijn krijgsboog tussen de wolken als een herinnering aan zijn verbond met mensen. Nooit meer zo ver van God afdwalen dat de wereld in een zondvloed aan haar eigen slechtheid ten gronde gaat. Nooit meer God in oorlog met mensen. (uit Genesis 6). Een regenboog kan - als je dat verhaal kent - ook ineens een existentiële laag in jezelf aanspreken als je je afvraagt of het leven - en jouw leven - wel zin heeft.
Ritueel: bv het aansteken van kaarsjes ter herinnering aan overleden geliefden
Een ritueel (of rite) is een symbolische handeling waarbij het lichamelijke wordt ingeschakeld. Je gaat iets zien (een licht gaat aan), je doet iets (je steekt een kaars aan), je gaat staan en loopt ergens naar toe (je nadert letterlijk tot het kruis en het licht), alsof je dichterbij je overledene en bij het licht van God komt. Het betrekt het lijflijke bij het geestelijke. Rituelen verbinden mensen met elkaar (zoals Sinterklaas, kerstmaaltijd, avondmaal), ze markeren overgangsmomenten (bv beschuit met muisjes, verjaardag, trouwen, doop, overstapdienst, vuurwerk afsteken), ze roepen veel emoties op, ze bestaan bij de gratie van herhaling. En ze moeten niet teveel veranderen, anders zijn het geen rituelen meer.
Rituelen ordenen de tijd. Het kerkelijk jaar met haar kerkfeesten is bedoeld om de gewone tijd een dimensie van eeuwigheid. Rituelen houden symbolen levend. Ze vragen om een actieve houding - om deelname van jezelf. Het is een vorm van non-verbale communicatie. Ze helpen gevoelens en emoties te kanaliseren (denk bv aan stille tochten). In onze tijd zijn symbolen en rituelen ongelooflijk in opkomst. Bijbel-en kerktaal wordt niet verstaan maar symbolen en riten wel. Voorheen kerkelijke riten worden steeds meer overgenomen (begrafenis, kerstsamenzang, allerzielen alom, pelgrimstochten, kaarsen, duiven, iconen, wierook etc)
Voorbeelden van kerkelijke rituelen: kerkgang, klokluiden, handen vouwen, staan, knielen, vredesgroet, Onze Vader, kaars aansteken, doopgedachtenis, paaskaars branden, bloemen bij kruis neerleggen, paasikoon, kruis of bijbel binnendragen, processies, collecteren, collectezakjes bij het avondmaalsstel leggen, handen opheffen, zegening, zingen, responses, wierook branden, bloemengroet , huwelijksbijbel overhandigen, gedachteniskruisje maken, doopkaars aanbieden, zalving met olie, wijding van het doopwater, wit doopkleed omdoen, wisseling van antipendia enz.
Sacramenten : rituele handelingen als kanaal van God
De katholieke kerk heeft er 7, maar de protestantse kerk twee: doop en avondmaal. Dat zijn de twee die Jezus zelf heeft ondergaan of ingesteld. Een ritueel drukt iets uit van de mens. Wij zijn de handelende partij. Een sacrament drukt iets uit van God. God is de actieve partij. Dat is natuurlijk een geloofsuitspraak. We geloven dat God zelf iets aan ons doet als we deze handeling doen.
Bij een sacrament zijn de juiste woorden van belang. In de protestantse ke wordt alleen gedoopt met de woorden: In de Naam van de Vader, Zoon en Heilige Geest. Bij het avondmaal moeten o.a. de instellingswoorden van Jezus worden gebruikt (waar wel enige variatie in zit, al naar gelang de vertaling of de brontekst).
Sacramenten bewerken wat ze uitdrukken: wij laten ons wassen (doop) maar het is God die ons reinigt van alles waardoor wij onze bstemming missen (dat noemt de kerk terecht zonde). Wij ontvangen het avondmaalsbrood: 'lichaam van Christus' en God máákt ons lichaam van Christus (kerk). Sacramenten hebben met een ontvangende houding te maken: we doen het niet zelf. Sacramenten verliezen hun kracht als er geen ontvangende houding is, als er geen symbolisch bewustzijn is, geen gevoeligheid voor de werking ervan. Of als ze plat of routineus zijn, als ze slordig worden uitgevoerd, als er niet een bepaalde ‘heiligheid’ bij zit. Heilig betekent: afgezonderd - er staat een hekje omheen, het is buiten de gewone orde geplaatst. Daarom zijn sacramenten omgeven met allerlei symbolen en symbolische taal, met stilte en speciale muziek, en kennen ze een voorbereidingproces.
Mythe is het verhaal achter het symbool, ritueel en sacrament, dat de betekenis eraan geeft. Mythen zijn verhalen die de zin van het leven uitleggen, de juiste manier van kijken, de goede manier van omgaan met elkaar, de juiste manier om je tot God of de goden te verhouden. Het zijn verhalen die van generatie op generatie worden doorgegeven en de wortels van een cultuur vormen. In deze verhalen zit de verzamelde wijsheid van vele eeuwen verpakt. Iedere tijd moet ze weer toepassen op de eigen situatie. Mythen sluiten aan bij grondstructuren van de onbewuste menselijke psyche (archetypes), die ons (vaak niet bewuste) gedrag bepalen.