Perspectief

Onlangs las ik: Ik heet Karmozijn, het bekroonde boek van de Turkse schrijver en Nobelprijswinnaar Orhan Pamuk. Het boek speelt in 1591 en beschrijft een complot onder de miniatuurschilders aan het hof van de sultan in Istanbul. Het is een prachtig boek om veel redenen. Je kunt het lezen als een moderne parabel over de identiteitscrisis in Turkije, land tussen Oost en West. Je kunt het zien als een spannende detective, of als een historische roman die de overgang tussen de late middeleeuwen en de moderniteit beschrijft. Maar wat ik het mooist vind, is de spanning tussen een religieuze visie op de wereld en een wetenschappelijke kijk.

De miniatuurkunst van de islam heeft een bedoeling: zij wil de wereld laten zien zoals God die ziet. Maar in de 16e eeuw komt in het Westen een nieuwe manier van schilderen op: met perspectief. Er wordt gewerkt met een horizon. Wat dichtbij is, wordt groter geschilderd dan wat ver weg is. Wat je met je eigen ogen ziet, precies zoals je het ziet, dat is wat er wordt getekend. We zijn er in onze tijd zo aan gewend dat we niet eens weten dat je nog op een andere manier kunt kijken. Maar zo is het niet altijd geweest.

Ze schilderen mensen op zo’n manier dat je hen in het echt zou kunnen herkennen, roepen de oude miniatuurschilders van de sultan verontwaardigd. Niet langer zijn de afbeeldingen weergaven van het geloof, wat je ziet als ‘vanaf de trans van een minaret’. Schilderen vanuit het westers perspectief is schilderen zoals een straathond kijkt, zegt een personage in het boek. Het is een techniek die de mens in het middelpunt zet en niet God. Het maakt van de wereld een object en ons tot toeschouwer. Het gaat uit van het individu en bewondert een individuele en vernieuwende schilderstijl, in plaats van de collectieve inzichten en de verfijnde vormen van een eeuwenlange traditie.

In de christelijke traditie kennen we ook een oosterse schilderstijl die meer wil laten zien dan wat je voor ogen hebt. Ook het christendom kent een religieuze manier van schilderen: iconen. De iconenmanier van schilderen kent ook geen perspectief, of eigenlijk, een omgekeerd perspectief. Je wordt als kijker de afbeelding ingetrokken, in plaats van dat jij als een toeschouwer de dingen bekijkt zoals ze zich voordoen aan je. De stijl van iconen lijkt ook die van de oude miniaturen: het gaat erom dat de dingen niet tot objecten worden, maar dat ze doorzichtig worden tot op God, de bron van het leven. De afbeeldingen zijn niet om naar te kijken maar hulpmiddelen voor gebed en aanbidding van God. De iconen kijken naar óns. En als je daar gevoelig voor wordt, dan helpen de afbeeldingen je om anders naar het leven en jezelf te kijken. Onder het tabblad iconen kun je er meer over lezen.

Ik ben blij dat het boek van Pamuk zo goed ontvangen wordt. En ik hoop dat we het westerse en oosterse perspectief eens wat af kunnen wisselen met elkaar. Als mensen af en toe eens elkaars manier van kijken overnemen, dan zien we met zijn allen veel meer. En daar zou de wereld beter van worden.

Column voor de stadsradio