Rembrandt en de bijbel
De profeet Jeremia wenend over de verwoesting van Jeruzalem
Hier zit hij, oud geworden in dienst van God. Ik ben te jong, had hij geprotesteerd, toen God hem tot zijn spreekbuis riep. Heel zijn leven heeft hij de ondankbare taak gehad om slecht nieuws te brengen aan een volk dat niet wilde horen.
En nu zijn zijn voorspellingen uitgekomen. Wat kan hij anders dan treuren? Het oordeel van God is niet om je over te verheugen maar om over te wenen, zoals ook de profeet Jona met veel moeite moest leren. Jeremia leunt op een dik manuscript (het woord bijbel is wellicht later toegevoegd).
Zijn het zijn klaagliederen over Jeruzalem, is dit het boekwerk van al zijn verzuchtingen? Naast hem ligt gouden vaatwerk, misschien gered uit de tempel. Een offerschaal, beeld van hoe Jeremia zijn eigen leven heeft aangeboden aan God. Beeld van al die slachtoffers in de bloedige geschiedenis van de mens.
Het licht valt van boven, op zijn gerimpelde hoofd, op zijn naakte voet. Zo kwetsbaar is de mens, zo kwetsbaar is de droom van God..
De profetes Hanna (of Anna in de NBG vertaling).
Een oude vrouw van 84 jaar, aandachtig gebogen over de bijbel. Het licht valt schuin van boven en van achteren en verlicht haar gerimpelde hand en de hebreeuwse letters. Hanna zelf is in de schaduw. Heel haar figuur werkt als een aanwijzer voor dat ene, voor dat Woord.
Je ziet de liefde ervoor uitgebeeld in de tederheid van het gebaar van haar hand, in de zorgvuldigheid van de rimpels die Rembrandt geschilderd heeft. Hij koos zijn moeder als model voor deze profetes. Hier is wijsheid in persoon, lijkt het ons te zeggen. Hier is aandacht, zorgvuldigheid en vertrouwen op het licht dat op je valt en waarnaar je mag verwijzen. En waar wijst Hanna op? De bijbel vertelt het: ze spreekt over het kind met allen die uitzien naar bevrijding (Lucas 2.36-38).
Dat is de wijsheid van de ouderen die Godsvertrouwen hebben geleerd uit alles wat ze gezien en geleefd hebben.
Christus en de overspelige vrouw
Een indringend schilderij van een indringend verhaal. Een vrouw wacht steniging wegens overspel, zo schrijven de religieuze wetten voor (Johannes 8). Een gebeurtenis die vandaag de dag nog steeds plaatsvindt. Rembrandt schildert de tempel in dreigend donkere tinten, met hier en daar weelderige rijkdom uitgelicht.
Het roept het gevaar van religieuze instituties op, waar macht en geld altijd verleidingen zijn. Jezus draagt een eenvoudig gewaad, in tegenstelling tot de aanklagers. De vrouw is in het wit gekleed, teken van zuiverheid. Het gebaar en de blik van Jezus spreken van mededogen. Het vormt een contrast met de beschuldigende hand van de zuiver in de leer zijnde Farizeeër. ‘Wie zonder zonde is, werpe de eerste steen’, zegt Jezus. Maar niemand is zo zuiver.
En daarmee is het verhaal een oordeel over allen. De enige zuiverheid is die van de vergeving en het nieuwe begin.
De Emmaüsgangers
Rembrandt schilderde het moment dat de leerlingen van Jezus ontdekken wie de vreemdeling is, die onderweg met hen opliep. Toen hij het brood brak, herkenden zij hem, zo staat er in Lucas 24. De ontzetting spreekt van het gezicht van de ene leerling. De andere leerling (in donkere vage penseelbewegingen op de voorgrond geschilderd, eigenlijk niet goed te zien op een reproductie) is op zijn knieën voor deze verschijning gevallen en heeft zijn stoel omvergegooid. De reiszak hangt prominent in beeld. Werkelijk inzicht breekt alleen door als je onderweg bent gegaan.
Er zijn twee lichtbronnen in het schilderij: verborgen achter Jezus en in de keuken waar een vrouw het eten klaarmaakt. Het bijzondere en het gewone is met elkaar verbonden, lijkt Rembrandt te suggereren. Jezus zelf blijft in het donker, al bijna op het punt van verdwijnen.
Het is als met een Godservaring: je ziet het, proeft, het, je raakt ervan ondersteboven maar tegelijk ontsnapt het aan je begrip en het is weg voor je er beslag op kunt leggen.