Een zwart vierkant

Op deze foto uit 1915 zie je Kazimir Malevisj, de Russische kunstschilder die een sensatie veroorzaakte met zijn 'zwarte vierkant'.

Ik zag het vorig jaar in het Centre de Pompidou in Parijs. Tegenwoordig wordt dit schilderij erkend als een doorbraak in de manier waarop over schilderkunst gedacht werd en er zijn allerlei theorieën over dit schilderij ontstaan.

 Zelf zei hij dat hij het ontving, als een openbaring. En hij hing het op de plek waar in Rusland normaal een icoon hangt. Een heilige plek dus. Je ziet het boven in de hoek.

     Het is helemaal leeg, scheven de critici. Maar hij zei: nee, het is juist helemaal vol. Vol van afwezigheid. Het wit is als een venster op alles wat er niet te zien is. Je kunt niets meer zien, maar juist daarom verwijst het naar alles wat er is, naar kleur en vorm, naar dingen in de werkelijkheid, naar alles wat je normaal op andere schilderijen kunt zien. Dus eigenlijk is dit een schilderij van alles.

En hiermee brak deze schilder iets open: een besef dat het in kunst om iets gaat dat niet met oorzaak en gevolg, met vorm en inhoud te maken heeft, maar iets onzegbaars, iets dat voorafgaat aan wat er is, iets wat sommigen God noemen. Een zwart vierkant als een icoon: iets dat doorzichtig wil worden tot op God – want dat is wat iconen zijn: vensters op God.

   Malevisj introduceerde hiermee een andere manier van kijken, naar wat je dus in feite niet kunt zien maar dat er wel is. Iets dat vooraf gaat aan alles wat er is. Een zwart gat – en ook een venster. Een wolk van niet-weten – en daar juist alles helder in kunnen zien. Vertellen onze mystici daar niet steeds weer over?

    Iets zien dat je niet kunt zien – en toch zien. Als een zwart vierkant in een wit raam. Als doorzicht tot op de bron van alles.